Έχουν περάσει σχεδόν δύο μήνες από τότε που είδα την παράσταση Φιλοθέη, η αρχοντοπούλα των Αθηνών του Ιωσήφ Βιβιλάκη από την ομάδα «Οθόνιον» και τόσες μέρες μετά δεν βγαίνει από το μυαλό μου.

Η παράσταση στην αυλή του Παλαιού Πανεπιστημίου στην Πλάκα, κάτω από την Ακρόπολη και με ένα ολόγιομο φεγγάρι σε μια ξάστερη νύχτα του Σεπτέμβρη ήταν μία από αυτές που τις θυμάσαι για μια ζωή. Γιατί ξαφνικά, χωρίς καμία επιτηδευμένη προσπάθεια, μα μέσα από τη λιτότητα, αποκαλύπτεται μπροστά στα μάτια σου η πορεία και η συνέχεια ενός έθνους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, τα χρόνια του Βυζαντίου και του οθωμανικού ζυγού, το πέρασμα στον χριστιανικό κόσμο, το νέο ελληνικό κράτος και το σήμερα. Όλα ήταν εκεί μπροστά μας, όλοι οι κρίκοι της ιστορίας και της παράδοσής μας, η ταυτότητά μας, το παρελθόν και το μέλλον.

Το έργο που έγραψε ο Βιβιλάκης για τους παίκτες σκιών Άθω Δανέλλη και Νικόλα Τζιβελέκη και ορχήστρα παραδοσιακών οργάνων, αντλεί την έμπνευσή του από τη ζωή της ασυμβίβαστης αρχοντοπούλας των Μπενιζέλων, την Παρασκευή, που πέρασε στην ιστορία ως Αγία Φιλοθέη και στηρίζεται σε έγκυρες ιστορικές πηγές. Η κατά κόσμον Ρεβούλα ήταν κόρη του Αγγέλου Μπενιζέλου και της Σηρίγης Παλαιολογίνας, γόνου της ιστορικής βυζαντινής οικογένειας. Το πατρικό της σπίτι ήταν εκεί που σήμερα βρίσκεται το μέγαρο Αρχιεπισκοπής Αθηνών, γι’ αυτό άλλωστε, η οδός αυτή ονομάζεται οδός Αγίας Φιλοθέης. Μόλις στα 14 της οι γονείς της την πάντρεψαν με τον Ανδρέα Χειλά, άνδρα σκληρό και πολύ μεγαλύτερό της που της φερόταν πολύ άσχημα. Όταν εκείνος πέθανε τρία αργότερα, η Ρεβούλα έγινε μια πολύφερνη νύφη και δέχθηκε ισχυρές πιέσεις από τους γονείς της για να παντρευτεί ξανά στις οποίες δεν υπέκυψε. Αφιερώθηκε στο φιλανθρωπικό της έργο και έγινε μοναχή με το όνομα Φιλοθέη. Περίπου το 1571 ίδρυσε κοινόβιο στον περίβολο του πατρικού της αρχοντικού όπου εισήλθε πρώτη ως Ηγουμένη μαζί με άλλες μοναχές, κόρες επιφανών οικογενειών της Αθήνας. Προστασία προσέφερε και σε εκχριστιανισμένες μουσουλμάνες, αλλά και σε Κύπριους σκλάβους μετά την πτώση της Κύπρου στους Τούρκους την ίδια περίοδο. Ξόδεψε την περιουσία της ιδρύοντας σχολεία, εργαστήρια, ορφανοτροφεία και νοσοκομεία, απελευθερώνοντας αιχμάλωτους και φυγαδεύοντας γυναίκες για να γλυτώσουν τα χαρέμια.

Στις 3 Οκτωβρίου του 1588 κατά τη διάρκεια ιερής ολονυχτίας στο εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα, οι Τούρκοι συνέλαβαν την Φιλοθέη και αφού την βασάνισαν την παράτησαν ημιθανή. Οι μοναχές της την μετέφεραν στην κρύπτη της στην Καλογρέζα όπου άφησε την τελευταία της πνοή στις 19 Φεβρουαρίου1589.

Ο Ιωσήφ Βιβιλάκης είναι ένας σημαντικός ερευνητής του θεάτρου, καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, που συνδυάζει την επιστήμη του θεάτρου με της θεολογίας. Έγραψε λοιπόν ένα έργο για την αγία των Αθηνών, ένα σύγχρονο συναξάρι, κατά τα πρότυπα των εκκλησιαστικών δραμάτων που έχουν τις ρίζες τους πίσω στον 10ο αιώνα και στην μοναχή Ροσβίτα και φτάνουν στα εντυπωσιακά λειτουργικά δράματα, στις θρησκευτικές αναπαραστάσεις που καλύπτουν από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι την αποκάλυψη και πλημμυρίζουν τις ευρωπαϊκές πλατείες έως και τον 16ο αιώνα. Με έναν μοναδικό τρόπο και πατώντας γερά στην διπλή επιστημονική του κατάρτιση συνδυάζει το ιερό με το κοσμικό, το πάθος με το κωμικό, το χθες με το σήμερα, τις παραδοσιακές θεατρικές φόρμες με νεότερες. Όχημά του το θέατρο σκιών και ο Καραγκιόζης, ο λαϊκός ήρωας που είναι ταυτισμένος με τα πάθη του Έλληνα. Απολαυστική η στιγμή που έρχονται οι μνηστήρες της Ρεβούλας: ο Διονύσης, ο Μορφονιός, ο Μπαρμπα-Γιώργος και τους υποδέχεται ο Καραγκιόζης ως υπηρέτης - τελετάρχης στο αρχοντικό. Επίσης, ιδιαίτερα πρέπει να σταθούμε στη σκηνή όπου ένας πλανόδιος θίασος παρουσιάζει μια άλλη παράσταση θεάτρου σκιών για χάρη των νεόνυμφων και όπου η νέα κοπέλα της παράστασης βρίσκει τον θάνατο από έναν μνηστήρα. Μια σκηνή θεάτρου σκιών μέσα στο θέατρο σκιών που έρχεται να υπογραμμίσει τη λειτουργία του αλλά και να προοικονομήσει το τι θα συμβεί στην ηρωίδα του.

Υπέροχη λιτή γλώσσα, λαϊκή με λόγιες αποχρώσεις, καθαρή αφήγηση και ξεκάθαρη διάρθρωση. Μια παράσταση που πέρα από την καλλιτεχνική αρτιότητά της αξίζει να μνημονεύεται για τον τρόπο που λειτουργεί ως μία στιγμή αλήθειας και συνειδητοποίησης, συγκινησιακά φορτισμένη και εξαιρετικά ανάγλυφη, σαν ζωγραφιά.

Απαραίτητο φυσικά να μνημονεύσουμε εκτός από τη δεινότητα των δύο καραγκιοζοπαιχτών - την εμπειρία και την μαεστρία του Άθου Δανέλλη και την ικανότητα του νεότερου Νικόλα Τζιβελέκη που δεν αφήνει περιθώριο αμφιβολίας για τον όλο υποσχέσεις δρόμο που ανοίγεται μπροστά του -  και την εκπληκτική,  συγκινητική και υποβλητική συμβολή της μουσικής του Γεράσιμου Παπαδόπουλου και των τραγουδιών που ερμηνεύουν  μαζί με τον Θεολόγο Παπανικολάου και την Κατερίνας Μιχαλάκη. Ευχόμαστε το εγχείρημα να έχει συνέχεια.

Οι παραστάσεις είχαν ξεκινήσει από τον Ιούνιο στο αρχοντικό των Μπενιζέλων και στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων και συνεχίστηκαν στο Παλαιό Πανεπιστήμιο (15-20 Σεπτεμβρίου 2019), στον Ιερό Ναό του Αγίου Ανδρέα στην Πλατεία Αμερικής αλλά και  στις γυναικείες Φυλακές της Θήβας.

Ταυτότητα παράστασης

Φιλοθέη. Η αρχοντοπούλα των Αθηνών

Κείμενο-σκηνοθεσία: Ιωσήφ Βιβιλάκης

Μουσικός σχεδιασμός: Γεράσιμος Παπαδόπουλος

Φιγούρες: Νικόλας Τζιβελέκης

Παίκτες θεάτρου σκιών: Άθως Δανέλλης, Νικόλας Τζιβελέκης

Μουσικοί-τραγούδι: Κατερίνα Μιχαλάκη, Γεράσιμος Παπαδόπουλος, Θεολόγος Παπανικολάου

Γραμματεία: Μάνος Δαμασκηνός

Trailer: Γιάννης Πυργολιός

Οργάνωση παραγωγής:  Bateau Lavoir