Μέσα στην πλούσια, έως και χαοτική, ενιαύσια παραγωγή λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά, ξεπροβάλλει εν Ελλάδι και το θεατρικό του ισοδύναμο: έργα για ανηλίκους, για νήπια, για εφήβους. Η σωρεία των θεατρικών έργων που μας κατακλύζει μπορεί να αποπροσανατολίζει κάποιες φορές το κοινό όμως δίνει παράλληλα την δυνατότητα να αναδειχτούν νέα στυλ, διαφορετικές προσεγγίσεις και καινούργιες τάσεις στο θέατρο για παιδιά.
Πολλά από τα νέα έργα που βλέπουμε σήμερα στη σκηνή προέρχονται από συνεργασίες και είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς. Σε τέτοιες λύσεις ρεπερτορίου καταφεύγουν πολλές νέες ομάδες, ως επί το πλείστον για λόγους πρακτικούς και οικονομικούς. Έτσι έχουμε έργα που συντίθενται στην πρόβα δια της μεθόδου της αυθαίρετης επικολλήσεως ετερόκλητων αφηγηματικών στοιχείων με αυτοσχεδιαστικό και κάποτε με πρόχειρο τρόπο. Αξίζει να γίνει ειδική μνεία σε τέτοιου τύπου κείμενα; Πολλές φορές σίγουρα όχι. Η έλλειψη σφιχτής δραματουργικής δομής γίνεται ενίοτε κατάφωρη. Συχνά βλέπουμε έργα διάτρητα από νοηματικά κενά και χάσματα, έργα που αναμασούν τετριμμένες ιδέες, καταφεύγουν σε κλισέ, αναπαράγουν ήδη δοκιμασμένα μοτίβα και βαδίζουν με αυταρέσκεια στην πεπατημένη, αρνούμενα να ρισκάρουν, να πρωτοτυπήσουν, να αρθρώσουν νεοπαγή λόγο. Και αυτό είναι απορίας άξιο γιατί θα περίμενε κανείς πιο ρηξικέλευθες προτάσεις από θεατρικές ομάδες που απαρτίζονται από νεαρά άτομα.
Όμως, υπάρχει και μια μεγάλη μερίδα έργων φτιαγμένων με τον άνωθεν τρόπο που πληρούν όλες τις προϋποθέσεις ποιότητας και όχι μόνο. Πρόκειται για έργα φτιαγμένα με μεράκι και έμπνευση που χαρακτηρίζονται από ευαισθησία, οξύνοια, πρωτοτυπία και καινοτόμο αισθητική. Σε αυτές τις περιπτώσεις η συλλογική συγγραφική εργασία όχι μόνο δεν αποδυναμώνει το αποτέλεσμα, αλλά το ενισχύει προσδίδοντάς του μια πολυπρισματική ματιά και μια φρέσκια διάθεση.
Γενικά παρατηρείται μια τάση ανανέωσης του λεξιλογίου και της θεματολογίας στο θέατρο για παιδιά. Το political correct με τα τα στεγανά που θέτει, δεν επιτρέπει πολλές φορές την ελεύθερη και ουσιαστικότερη διαχείριση του εκάστοτε θέματος. Ευτυχώς αυτό φαίνεται σιγά σιγά να ξεπερνάται. Ενίοτε φοβόμαστε ότι τα παιδιά δεν μπορούν να γίνουν κοινωνοί «βαθύτερων» νοημάτων ή ότι δυσκολεύονται να συλλάβουν πιο προχωρημένο λεξιλόγιο και έτσι τα εγκαταλείπουμε στην επικράτεια του προφανούς και του αυτονόητου. Αυτό είναι μάλλον λάθος. Η απλότητα είναι σημαντική αρετή ενός λογοτεχνικού κειμένου, πόσο μάλλον ενός θεατρικού. Αλλά δεν πρέπει να συγχέουμε το απλό με το απλοϊκό. Κάθε κείμενο είναι φυσικό αποκύημα μιας αδυσώπητης πάλης με τη γλώσσα. Από αυτή την πάλη προκύπτουν νοηματικές συνδέσεις, αναδύονται έννοιες, σφυρηλατούνται ιδέες. Πρόκεται για μια διαδικασία που εγγράφεται μεν στο κειμενικό πλαίσιο αλλά αποκρυσταλλώνεται, εν τέλει, στο μυαλό του αναγνώστη μέσα από διεργασίες που έχουν να κάνουν με την πρόσληψη, τη μετουσίωση, την αναδιαπραγμάτευση του νοήματος.
Κάποιοι από τους συγγραφείς λογοτεχνίας και θεάτρου για παιδιά έχουν εμπεδώσει ότι ο στείρος διδακτισμός δεν οδηγεί πουθενά. Αυτό όμως - αν και είναι κοινό κτήμα πλέον - δεν τους αποτρέπει από το να δημοσιεύουν έργα «οικολογικά», έργα που μιλούν για την «διαφορετικότητα», την «ετερότητα», τον «ρατσισμό», κτλ. Βάζοντας τέτοιου τύπου ταμπέλες σε ένα λογοτεχνικό-θεατρικό κείμενο, αυτομάτως περιορίζουμε τις δυνατότητές του, ελαχιστοποιούμε τις διαστάσεις του και αμβλύνουμε την δυναμική του. Όλοι επιθυμούν το θεατρικό έργο για παιδιά να έχει και μια κάποια παιδαγωγική διάσταση, αλλά αυτή δεν είναι αυτονόητη όταν μιλάμε για αληθινά έργα τέχνης και για μνημεία λόγου; Γιατί άραγε πρέπει η παιδαγωγική διάσταση να γίνει τόσο συγκεκριμένη και να μπει κάτω από την προστατευτική ομπρέλα μιας αναγνωρίσιμης και βαρύγδουπης έννοιας; Ίσως η απάντηση βρίσκεται στην επιτελεστική λειτουργία της κυρίαρχης μαθησιακής και γνωσιακής εμπειρίας, θεμέλιο της οποίας είναι μια κακοφορμισμένη επαγωγική λογική: διαβάζω το τάδε για να μάθω το δείνα, η γνώση μου αποσκοπεί σε κτήση, έχω απόλυτο έλεγχο των γνωστικών μου δυνατοτήτων. Αυτή η γενικότερη νοοτροπία δημιουργεί προϋποθέσεις για εσφαλμένη εξαγωγή συμπερασμάτων στο πρόβλημα που λέγεται κατανόηση λογοτεχνικού - θεατρικού κειμένου. Φυσικά υπάρχουν κεντρικά θεματικά μοτίβα γύρω από τα οποία περιστρέφεται η κάθε ιστορία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τα μοτίβα τούτα αποτελούν κάποιον ασφυκτικό κλοιό νοήματος. Το νόημα άλλωστε έχει την τάση να διαφεύγει από τέτοια περιοριστικά πλαίσια, να διολισθαίνει έξω από τα περιθώρια, να κατατέμνεται και να αυτονομείται, εγκαθιδρύοντας μια σχέση διάδρασης με τον αναγνωστη - αποδέκτη.
Συχνά η ανάδειξη και προβολή κεντρικού θέματος σε ένα έργο για παιδιά έχει κυρίως «εμπορική» σημασία. Το καθιστά πιο εύκολο προϊόν προς πώληση. Ο καταναλωτής (δάσκαλος, γονιός, κτλ) θέλει να ξέρει τι αγοράζει για το παιδί του. Δεν επιθυμεί να βρεθεί προ εκπλήξεως. Και δεν έχει άδικο. Το ανήλικο ακροατήριο που λόγω ηλικίας δεν έχει σχηματίσει ακόμα ένα αδιάβλητο φίλτρο κριτικής αντίληψης, είναι ευάλωτο απέναντι σε απειλές που πολλές φορές δεν φαίνονται δια γυμνού οφθαλμού. Το παιδί έχει συνήθως μια a priori εμπιστοσύνη προς το θέαμα που καλείται να παρακολουθήσει, ή το βιβλίο που ετοιμάζεται να διαβάσει. Η ευθύνη των ενηλίκων είναι τεράστια εδώ. Αυτονόητα δεν μπορούμε να εκθέτουμε το ανήλικο ακροατήριο σε θεάματα που δεν πληρούν κάποια δεδομένα ποιότητας. Όμως ποιοι είμαστε άραγε «εμείς» που κρίνουμε και αξιολογούμε αυτά τα δεδομένα; Μήπως δεν είμαστε μια κοινωνία που έχει θεοποιήσει την αισθητική ευτέλεια, την ιδεολογική ένδεια και τα καταναλωτικά προτάγματα; Πως θα προστατέψουμε τα παιδιά λοιπόν όταν δεν μπορούμε να προστατέψουμε τον ίδιο μας τον εαυτό;
Το θέατρο για παιδιά δεν είναι αποκομμένο από την ευρύτερη συλλογική πραγματικότητα. Ίσα ίσα έρχεται σε άμεση συνάρτηση με τις πολιτισμικές μας συνδηλώσεις. Για αυτό θα πρέπει να το προσεγγίζουμε σε μεγάλο βαθμό με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε γενικά την Τέχνη. Δεν χρειάζεται να εγκλωβιζόμαστε σε «λειτουργικότητες» και σε ματαιόπονα δούναι και λαβείν, δεν είναι απαταίτητο να το βλέπουμε χρησιμοθηρικά με μια κοντόφθαλμη οπτική. Τα οφέλη και το κέρδος από αυτό δεν είναι ευκόλως μετρήσιμα. Το ότι ένα έργο για παράδειγμα διατείνεται ότι έχει οικολογικό μήνυμα δε σημαίνει ότι μπορεί να το εμφυσήσει και στο μυαλό των παιδιών. Αντιθέτως το πατερναλιστικό ύφος απωθεί το ανήλικο ακροατήριο (όπως ακριβώς και το ενήλικο).
Δεν πρέπει τέλος να ξεχνάμε το εξής: μια ρεμβώδης πελαγοδρόμηση σε ανοιχτούς κειμενικούς ορίζοντες μπορεί να αποβεί πολύ αντιπαραγωγική και ατελέσφορη υπό το πρίσμα της σύγχρονης οικονομιστικής θεώρησης της πραγματικότητας. Μπορεί να επιφέρει όμως πολύ βαθύτερα οφέλη. Πως θα επωλείτο άραγε με αυτά τα συμφραζόμενα ένα έργο όπως ο Τομ Σώγιερ; Ποιο είναι το μήνυμα, το νόημα, το κεντρικό του θέμα; Σίγουρα αυτό δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί, αν και πρόκειται για κλασικό έργο. Άλλο παράδειγμα: ο προσφιλής σε όλους μας Μικρός Πρίγκηπας. Ένα δελτίο τύπου σε μια ενδεχόμενη διασκευή της ιστορίας για θέατρο θα μπορούσε να εξάρει τον «ύμνο στην φιλία» που αποτελεί, ή να αναδείξει ως κεντρικό της θέμα την «ανάγκη για ελευθερία» ή να επισημάνει ακόμα και την «οικολογική» της διάσταση. Αλλά είναι μόνο αυτά ο Μικρός Πρίγκηπας; Αναμφιβόλως όχι.
Σήμερα η δραματουργία για παιδιά δεν έχει καμία δικαιολογία για να παραμένει περιχαρακωμένη, αποστειρωμένη, αποκλεισμένη από τις διεθνείς εξελίξεις. Περισσότερο από ποτέ όλος ο κόσμος είναι μία σκηνή. Το πεδίο είναι απόλυτα πρόσφορο για πειραματισμούς, εφαρμογή φρέσκων ιδεών και ανταλλαγές απόψεων που διατρέχουν τα σύγχρονα θεατρικά ρεύματα, αλλά και τις τρέχουσες θεωρίες πρόσληψης. Το ελληνικό θεατρικό έργο για παιδιά οφείλει να επιδείξει γενναιότητα, παρρησία, και εμβρίθεια, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψιν του και τα σκληρά κοινωνικά δεδομένα που έχουν επιβάλλει νέες συνθήκες διαβίωσης σε πολύ μεγάλη μερίδα του πληθυσμού.
Όταν μιλάμε περί ελληνικής δραματουργίας για παιδιά θα πρέπει να είμαστε αυστηροί, αλλά όχι απαισιόδοξοι.
Το κείμενο αυτό δημοσιεύεται στα πλαίσια της συνεργασίας του GPP και του ΠΕΣΥΘ.
Ο Φώτης Δούσος γεννήθηκε στις Σέρρες το 1980. Σπούδασε θεατρολογία στο Τμήμα Θεάτρου, Σχολή Καλών Τεχνών στο Α.Π.Θ.
Είναι από τα ιδρυτικά μέλη του της θεατρικής ομάδας Hippo που δραστηριοποιείται στον χώρο του παιδικού θεάτρου και του εκπαιδευτικού Δράματος.
Από τις εκδόσεις Σαΐτα κυκλοφορεί το βιβλίο του Χίμαιρα μικρά διηγήματα για μεγάλους .
2014 © greek-theatre.gr ALL Rights Reserved. Όροι Χρήσης
Design & Development by E.K.